Próba odczytania charakteru i polityki panstwa polskiego w pierwszych stuleciach istnienia. „Mysli o dawnej Polsce” (1960), które sam autor okreslil jako „poslowie do ‘Polski Piastów’, a jednoczesnie przedslowie do ‘Polski Jagiellonów’, sa niejako dopelnieniem jego eseistycznej syntezy polskiej historii, próba odczytania charakteru i polityki panstwa polskiego w pierwszych stuleciach istnienia. „Autor drazy coraz glebiej w gaszcz faktów – pisal Antoni Golubiew w „Tygodniku Powszechnym” 1961 – stara sie je odczytac i zinterpretowac, by dotrzec do rzeczywistego obrazu, do tego, co bylo i jakbylo”. Czesc pierwsza noszaca tytul „Podglebie” to wnikliwe rozwazania na temat genezy i rozwoju narodowosci i narodu, granic i kierunków dzialania politycznego Polski piastowskiej, zarysowanie procesu, który doprowadzil do utworzenia sie nad Odra, Wisla i Warta jednolitego, choc zróznicowanego wewnetrznie panstwa. Czesc druga – „Zmiana kursu” – to prowadzony z pasja dyskurs „na temat tzw. idei jagiellonskiej, która wywrócila srodkowoeuropejski bieg rzeczy polskich i nadala im inny kierunek” (Aleksander Gieysztor, „Nowe Ksiazki” 1961). „Niefortunna zmiana kursu polityki polskiej – piszeJasienica – nie polegala na podjeciu wielkiej ekspansji wschodniej... Istota zla polegala na rozbracie z dawna wyrobionymi tradycjami polityki piastowskiej... Po wielu wahaniach... powolano do zycia strukture wyzszego, wielonarodowego typu. Powstalo panstwo wprawdzie jednolite, majace wspólnego króla, sejm i polityke, ale dwa jezyki urzedowe i dwie odrebne administracje... Do unii Polska byla zwyklym, normalnym panstwem europejskim. Po unii stanela wobec zagadnien, o których nikomu sie nie snilo. Twierdzenie, ze juz dzisiaj caly glob nauczyl sie podobne do naszych, pounijnych, problemy latwo rozwiazywac, grzeszyloby pewnie nadmiarem optymizmu”.
(Source: https://pebx.pl/t/jasienica-pawel-mysli-o-dawnej-polsce.1266505/ )